maandag 24 juni 2013

Boeven en/of engelen?

Boeven en engelen!
Traditioneel denken over fraude en bedrog verdeelt de mensen in de goeden en de slechten. Je hebt een minderheid aan slechterikken die de boel beduvelen, en een meerderheid die goed en netjes is. Slechterikken zijn gewetenloos, goeierikken zijn blanke zieltjes: boeven of engelen. Veel levensbeschouwelijke stromingen menen dat we allen tot het kwaad geneigd zijn, maar door karaktervorming en discipline het smalle pad van de deugdzaamheid verkiezen.  Economen lanceerden het beeld van de calculerende mens. Pakkans maal straf vormen de kosten van misdaad. Als die kosten opwegen tegen de opbrengsten gaan we de fout in, anders niet. Iedereen heeft zijn prijs. Het is aan de overheid om de goede mix van straf en pakkans vast te stellen, et voila.

Wie heeft er gelijk? Recent gedragsonderzoek, (wat doen we nou echt?),  wijst uit dat de meesten van ons geneigd zijn tot een beetje fraude en bedrog. Een enkeling is een echte boef, en er is hier en daar een engel, die niet meedoet. De rest van ons is een boef, maar denkt van zichzelf dat hij een engel is. We willen allemaal graag profiteren van het voordeel dat bedrog biedt, maar we willen ook een goed gevoel over onszelf houden. Of we daadwerkelijk overgaan tot bedrog hangt af van de mogelijkheid om ondanks ons bedrog toch dat goede gevoel te houden. De onderzoeker Dan Ariely noemt deze balanceeract van ons geweten dat de “fudgefactor”. Fudge is van dat mierzoete, zachte, kleverige snoepgoed, een soort borstplaat.

Iedereen doet het
De meesten van ons liegen en bedriegen voortdurend een klein beetje. Er zijn een aantal factoren die bepalen of, en hoeveel we de boel flessen. We zijn meer geneigd tot oneerlijkheid als:
  • we makkelijker kunnen ons bedrog rationaliseren en onszelf rechtvaardigen ( We betalen het later terug, Het gaat toch van de grote hoop, We hebben er eigenlijk recht op, etc....),
  • dat rationaliseren is weer makkelijker als de regels niet zo helder zijn, als we ze makkelijk in ons voordeel kunnen uitleggen, ( We hadden het toch ook over werk tijdens dat etentje, dus dan mag ik het ook aftrekken.)
  • er sprake van een belangentegenstelling is ( Het blijkt dat we de kans dat adviseurs niet ons maar hun eigen belang dienen onderschatten. Dat onderschatten (en het bedrog van de adviseur!) wordt groter als we weten dat er een belangentegenstelling is. So far voor transparantie.),
  • we creatiever zijn (Dan zijn we beter in het verzinnen van goede smoesen die helpen om het geweten te sussen.),
  • als we al een keer oneerlijk geweest zijn (Oneerlijkheid is een soort zeephelling, als je eenmaal een stap op zet, glij je steeds makkelijker af. Na een de eerste hap van het verleidelijke taartje ben je toch al aan het zondigen, dus prop de rest dan ook maar naar binnen. Na de eerste keer vreemdgaan is de tweede keer eigenlijk meer van hetzelfde.) Het goede bericht is dat als we wel het gevoel hebben opnieuw te kunnen beginnen we weer opnieuw een hogere drempel tot de zonde ervaren. We hebben schoon schip gemaakt, bekend, worden vergeven en zijn vast van plan schoon te blijven.
  • als we moe zijn, als onze wilskracht is uitgeput (Daarom houden we de hele dag dieet, maar vreten 's avonds de koelkast leeg, of ),
  • als we het gevoel hebben dat anderen (mee)profiteren van ons bedrog (We delen de opbrengst van ons bedrog graag met anderen, vooral met anderen waarmee sympathiseren, een soort Robin Hood factor),
  • als we zien dat anderen het ook doen (dat wil zeggen als we die anderen als ons soort mensen ervaren, als we mensen bedrog zien plegen die we buiten onze groep plaatsen worden zelfs ietsje eerlijker),
  • als de afstand tot geld groter is (We pikken makkelijker een pen dan een euro. Dan begrijp je die bankiers ook weer beter: ze stalen geen geld, ze bedachten slimme derivaten.)
  • als we in een cultuur zitten waar oneerlijkheid geaccepteerd/getolereerd wordt (Nee ik noem niet weer de banken, dat is flauw, maar denk aan declaratiegedrag.),
  • als we in een vieze, rommelige omgeving zijn of vieze geurtjes ruiken.
  • als we niet geloven in de vrije wil, bijvoorbeeld onder invloed van wetenschappers als Victor Lamme, zijn we eerder geneigd om te frauderen dan wanneer we geloven dat we wel een vrije wil hebben.


Misschien denkt u nog steeds: iedereen heeft zijn prijs? Tot verbazing van de onderzoekers bleek de waarde van het bedrag dat je met je bedrog kon verdienen niet van invloed te zijn op de mate waarin mensen bedrog pleegden. Ook de grootte pakkans bleek niet van invloed (overigens wel het feit dat er een pakkans was). Jammer voor de economen dus, die hadden het echt helemaal fout.

God en gebod
Wat helpt om ons in het gareel te houden als het gaat om bedrog?
  • Belofte maakt schuld. Het helpt om aan het begin (niet aan het eind!) van bijvoorbeeld een belasting- of verzekeringsformulier mensen te laten verklaren dat ze het eerlijk zullen invullen. Onze belastingdienst heeft dat dus goed door.
  • Handtekening. Een handtekening onder een erecode of een belofte draagt iets bij aan de eerlijkheid.
  • Morele geheugensteuntjes. Alleen al de vraag aan het begin van een examen om aan de 10 geboden te denken zorgde voor minder bedrog. Zelfs als mensen niet religieus waren of zich lang niet alle 10 geboden konden herinneren.
  • Refereren aan het gedrag is van de meerderheid, een
    descriptieve norm, zorgt dat mensen zich daarop richten. Zie het bord op een Amsterdams terras op bijgaande foto.De belastingmoraal verbetert, zo bleek uit Amerikaans onderzoek, als mensen een brief krijgen waarin staat dat er door hun medeburgers voor het grootste deel eerlijk hun belasting betalen. Het effect is het grootst als die brief ook nog met naam en toenaam aan hen is gericht.
  • Toezicht. Als we het gevoel hebben dat er iemand oplet zijn we minder geneigd om te liegen en te bedriegen.
  • Reinheid. Het is gek, maar een lekker schoonmaakluchtje, een zeepautomaat in het zicht, elke referentie aan reinheid zorgt er voor dat we ons netter gedragen.
De overheid zou haar voordeel kunnen doen met deze wetenschap.


Geen opmerkingen:

Een reactie posten